بررسی مدلول ماده «ض ر ر» در روایت­های «لا ضرر و لا ضرار»

امیرحسین شجری

چکیده

قاعده لاضرر قاعده­ای مورد پذیرش تمام فقهاست که در فروع متعدد فقهی به کار گرفته شده­است. مستند این قاعده، روایت­هایی است که در آن­ها عبارت «لا ضرر و لا ضرار» به چشم می­خورد. یکی از مباحث مهم پیرامون دلالت این روایات، تعیین مدلول ماده «ض ر ر» می­باشد. با وجود روشن­بودن مدلول این ماده در بدو نظر، دیدگاه­های مختلفی راجع به چیستی آن در میان اندیشوران اصول و فقه وجود دارد که در پژوهش حاضر با روش فیش­برداری کتابخانه­ای و به شیوه توصیفی تحلیلی به بررسی آن­ها پرداخته شده­است. در میان معناهای ادعاشده درباره این ماده، معنای نقصان از شهرت افزونی برخوردار است و معتقدان به آن، خود به چند دسته تقسیم می­گردند. اختلاف دیدگاه­ها درباره مدلول ماده «ض ر ر» ، تاثیر مهمی در تعیین دقیق مفاد قاعده لاضرر به همراه دارد. تفکیک میان آسیب­زننده و آسیب­دیده در صورت معتنا به نبودن آسیب، توجه به حالات شخصی و نه نوعی در انتساب ضرر، تاثیر ضمیمه­شدن میزان ضرر در انتساب آن به آسیب­دیده، عدم تاثیر اطلاع شخص آسیب­دیده در صدق ضرر، کاربرد حقیقی ضرر در دو معنای «نقص مطلق» و «سوء حال و ضیق»، صدق ضرر در موارد آسیب مالی و بدنی از باب نقصان و در موارد آسیب آبرویی و حقوقی از باب سوء حال و ضیق، رهاوردهایی است که از کاوش در آرای مطرح­شده و بررسی استعمال­های ماده «ض ر ر» به دست می­آید.

واژگان کلیدی

ماده «ض ر ر» - ضرر – ضرار – روایات «لا ضرر و لا ضرار» -  قاعده لا ضرر

مقدمه

قاعده لاضرر از قواعد مهم در عرصه استنباط احکام شرعی است. اگر مقصود از آن را نفی حکمی که موجب ضرر می­شود بدانیم،[1] فقیه در مواردی که ضرر بر انجام فعلی مترتب شود، به مقتضای این قاعده، حکم به نفی وجوب وضو، روزه یا دیگر احکام اولیه شرعی می­دهد. نمونه­هایی از این دست در فروع فقهی بسیاری به چشم می­خورد و این قاعده از پردامنه­ترین و پرکاربردترین قواعد فقهی می­باشد.

عالمان شیعی اهتمام بسیاری به بررسی این قاعده ورزیده­اند، تا جایی که بسیاری از ایشان در این راستا به نگارش رساله­های مستقلی پرداخته­اند.[2]

در پژوهش پیش­رو، یکی از مباحث دلالی پیرامون این قاعده، یعنی مدلول ماده «ض ر ر» مورد واکاوی قرار خواهد گرفت. در فصل نخست، آرای اندیشمندان اصول و فقه درباره ماده «ض ر ر» ارائه خواهد گردید. به طور کلی شش معنای متفاوت برای این ماده مطرح شده­است: خلاف نفع، نقص، نقص و سوء حال و ضیق، سوء حال و ضیق، سوء حال و شر عارضی. در این میان معنای نقص از قائلان بیشتری برخوردار است و دیدگاه استاد سیستانی و شهید صدر به صورت ویژه مورد بررسی قرار می­گیرد. فصل دوم، تاثیر اختلاف دیدگاه­ها درباره ماده «ض ر ر»، در مفاد قاعده لاضرر را به تصویر می­کشد. در فصل سوم دیدگاه برگزیده درباره مدلول این ماده ارائه خواهد گردید و در فصل چهارم نیز به جمع­بندی مباحث مطرح­شده در این پژوهش پرداخته می­شود.

1) فصل اول: آرای اندیشوران اصول و فقه درباره مدلول ماده «ض ر ر»

از آن جا که دقیق­ترین و پردامنه­ترین بحث­ها در مورد مدلول ماده «ض ر ر»، ذیل بحث از قاعده لاضرر در کتاب_­­های اصول و به تبع آن کتاب­های قواعد فقهیه و فقه صورت گرفته­است، در این بخش تنها به بررسی این آثار پرداخته خواهدشد و نیازی به کاوش جداگانه در منابع لغوی یا حدیثی نیست. به علاوه، بسیاری از دیدگاه­های اهل لغت در میان کلمات دانشیان علم اصول مورد اشاره قرار خواهد گرفت.

بسیاری از اصول­پژوهان برای دست­یابی به مدلول دقیق ماده «ض ر ر»، از روش تبادر بهره گرفته­اند؛ به این دلیل که در در زمینه تشخیص معنای موضوع­له امثال این ماده که بسیار رایج و معروف هستند، تفاوتی میان لغت­دانان و فقیه وجود ندارد.[3] در نتیجه، فقیه خود با بررسی استعمالات پردامنه این واژه، نسبت به معنای آن ارتکازی پیدا می­کند که هنگام تشکیک در صدق آن بر برخی موارد، با رجوع به این ارتکاز – که به این رجوع تبادر می­گویند – دایره دقیق مصادیق این واژه را به دست می­آورد. به علاوه، دأب و سیره اهل لغت این است که در موارد روشنی مانند ماده «ض ر ر»، به خصوصیات و ویژگی­های دقیق معنای ماده اشاره نمی­کنند؛ در نتیجه فقیه ناگزیر است که از ارتکاز ذهنی خویش که نماینده ارتکاز اهل عرف است، در تعیین این خصوصیات بهره بگیرد.[4]

به طور کلی شش معنای متفاوت برای این ماده مطرح شده­است: خلاف نفع، نقص، نقص و سوء حال و ضیق، سوء حال و ضیق، سوء حال و شر عارضی.