مؤلفه­‌های مفهوم عرف در فقه با محوریت دیدگاه آیت الله علیدوست

محمد باقری صدر

محمد مهدی جعفری

چکیده

فهم عرف از موضوع، ملازمه، یا این همانی دو شی در دو دانش فقه و اصول ملاکی شرعی معرفی شده ­است. به همین دلیل تبیین مؤلفه­های مفهوم عرف و نیز محدوده فهم آن و همچنین برداشت آن در مواقع تزاحم بین برداشت های عرفی از دیر­­باز مورد تحقیق دانشیان این دو علم قرار گرفته است. و آیت الله علیدوست از اشخاصی است که به طور مستقل و مجزا به تحلیل این مفهوم پرداخته است. فلذا هدف از پژوهش حاضر که به روش توصیفی تحلیلی نوشته شده و اطلاعات آن به صورت کتابخانه­ای جمع آوری شده، آن است که بیابد مؤلفه­های مفهوم عرف از منظر دانشمندان این دو علم خصوصاً آیت الله علیدوست کدام است؟ پژوهش حاضر که برای حوزویان نوشته شده است، به بررسی تعریف دو مفهوم عرف و فقه پرداخته و سپس تفاوت مفهوم عرف با مفاهیم بنای عقلا، عادت، سیره، اجماع، قانون، سنت و هنجار و نرم را تبیین کرده است. و سپس مؤلفه­های مفهوم عرف در نظر فقها و اصولیون که عبارت­اند از مؤلفه ناس، اطراد و شیوع، استمرار، ارادی بودن، صورت قانونی، زمان و مکان و متصل به زمان امام معصوم و مؤلفه­های مفهوم عرف در نظر آیت الله علیدوست که عبارت­اند از درک عقل، فطرت، متصل به معصوم بودن، سلطه حاکمان، اغراض شخصی و عدم صورت قانونی را بیان کرده است. و نتایج پژوهش حاضر تعریف جامع و مانع مفهوم عرف است که عرف یعنی فهم یا بنا یا داوری مستمر و ارادی مردم که صورت قانون مجعول و مشروع نزد آنها به خود نگرفته باشد. بنابر این مؤلفه­های مفهوم عرف عبارت­اند از درک عقل و فطرت و عدم صورت قانونی و در کنار این مؤلفه­ها با قید مشروع متصل به معصوم بودن نیز وارد تعریف شده ­است.

واژگان کلیدی: عرف از دیدگاه اصولیون، مفهوم عرف، آیت الله علیدوست، فقه و عرف، مؤلفة عرف، عرف

مقدمه

تبیین مساله

بی شک مفهوم عرف یکی از پرکاربرد ترین اصطلاحات در علم فقه و اصول می­باشد، به علت این که از این مفهوم در راه کشف حکم و در راه کشف موضوع حکم استفاده می­کنند. بنابراین عرف یکی از ابزارهای مورد نیاز فقیه و مقلدین برای استنباط حکم شرعی و موضوع شناسی احکام است و یکی از افرادی که به خوبی به این موضوع پرداخته است، آیت الله علیدوست می­باشد. اما در بین فقها نیز مؤلفه­های این مفهوم به طور واحد مشخص نیست بلکه در بین آنها اختلاف نظراتی وجود دارد. بدین جهت تحقیق حاضر بنا بر این دارد که بیان کند مؤلفه­های مفهوم عرف در فقه با محوریت دیدگاه آیت الله علیدوست چیست؟

اهمیت و ضرورت

اهمیت پژوهش حاضر آن است که با توجه به کاربرد مفهوم عرف در فقه و عدم اختصاص باب خاصی در اصول فقه برای روشن شدن ماهیت، کاربردها و مسائل پیرامون آن راه را برای بسیاری از اختلافات باز کرده است، برای همین اگر مؤلفه­های این مفهوم مشخص نباشد منشأ بسیاری از اختلافات در بین فقها می­شود. چرا که مشخص نبودن این مفهوم باعث ایجاد مشکلاتی در تشخیص موضوع و کشف احکام می­باشد و همچنین مخاطبی که از کتب فقهی قصد استفاده دارد را دچار انحراف می­کند به این علت که باعث بروز لفظ مشترک در کلام فقها است. بنابراین پژوهش حاضر با روشن کردن مؤلفه­­های این مفهوم قصد خروج از انحرافات ایجاد شده را دارد.

پیشینه

پیشینه پژوهشی تحقیق حاضر در کتب فقهی و اصولی فقها به صورت پراکنده وجود دارد، مثل شهید ثانی8 در الروضه البهیه، فرائد الاصول شیخ انصاری8 و فوائد الاصول میرزای نائینی 8؛ اما این بحث به طور استقلالی در این کتاب ها مورد بحث قرار نگرفته است، و کتاب هایی نیز مثل درآمدی بر عرف آقای سید علی جبار گلباغی نوشته شده است و آیت الله علیدوست در کتاب فقه و عرف به صورت جامع و استقلالی به این بحث پرداخته­اند. و علاوه بر این کتاب مقالات زیادی به این مسأله به طور مستقل پرداخته­اند، از جمله نقش عرف در فقه ابن ادریس که توسط آقای داریوش بخردیان و همکاران نوشته شده است، و جایگاه عرف در فقه که به کوشش آقای محمد حسن سموعی نوشته شده است، و تأمّلی بر جایگاه عرف و عادت در فقه موضوعه ایران که نویسنده این مقاله آقای سید محمد تقی علوی هستند، و نقش عرف در تشخیص موضوع و استنباط حکم که توسط آقای علی اکبر ابوالحسینی نوشته شده است، و فقه و عرف که توسط آقای سید محمد واسعی نوشته شده است و مقالات دیگر که در هر کدام به صورت مستقل به عرف پرداخته شده است اما هیچ کدام از این مقالات درباره مؤلفات مفهوم عرف نبوده است هرچند استطرادی در مفهوم شناسی این مقالات به بعضی از مؤلفه­ها اشاراتی شد اما به صورت استقلالی از این مفهوم بحث نشد.

امتیاز پژوهش حاضر آن است که علاوه بر منظم بودن از مؤلفه­های مفهوم عرف به صورت مستقل بحث کرده است و به بیان مشخص و متعین هرکدام از آنها پرداخته است.

روش پژوهش

روش جمع آوری اطلاعات در این مقاله کتابخانه­ای است، که در آن به صورت توصیفی_تحلیلی مفهوم عرف از منظر لغویون و بعد اصطلاح این مفهوم در بین فقها و اصولیون مورد بررسی قرار گرفته است و پس از آن به دیدگاه آیت الله علیدوست در این مسأله پرداخته است.

          سوال اصلی و سوالات فرعی این تحقیق به ترتیب ذیل است :

مؤلفه­های مفهوم عرف در فقه با محوریت دیدگاه آیت الله علیدوست چیست؟

          1-مؤلفه های مفهوم عرف در نگاه فقها و اصولیون چیست؟

          2-مؤلفه های مفهوم عرف در نگاه آیت الله علیدوست چیست؟