مستثنیات عدم حجیت اصل مثبت در دیدگاه شیخ انصاری و آخوند خراسانی

احمد حیدری نسب[i]

چکیده

اصول عملیه از دلیل‌های پرکاربرد فقه به حساب می‌آیند. یکی از فروعات مهمّی که ذیل اصل عملی مطرح می‌شود عدم حجیّت «اصل مثبت» است؛ یعنی اثری که به صورت غیر مستقیم و باواسطه بر اصل عملی مترتّب می‌شود، حجیّت ندارد. میزان گسرتۀ عدم حجیّت اصل مثبت اثر زیادی در نتایج فقهی داشته دارد. هدف از پژوهش حاضر این است که با بیان مستثنیات عدم حجیت اصل مثبت، گسترۀ این امر را مشخّص کند. با توجّه به اینکه شیخ انصاری و آخوند خراسانی از بزرگان علم اصول به حساب می‌آیند و آیندگانِ این علم با توجه به دیدگاه‌های این بزرگواران قلم زده‌اند، بررسی نظرات این دو بزرگوار می‌تواند کمک شایانی در این زمینه به ما داشته باشد. شیخ انصاری «واسطۀ خفیه» را از حکم اصل مثبت استثناء کرده است؛ واسطۀ خفیه یعنی جایی که عرفاً اثر شرعی واسطه، اثر شرعی خود مستصحب به حساب می‌آید. عده‌ای از بزرگان فرمایش شیخ را از باب رجوع به تسامحات عرف در مقام تطبیق دانسته‌اند که اشکال ایشان مورد قبول نیست. آخوند خراسانی نیز علاوه بر واسطۀ خفیه، «واسطۀ جلیه» را نیز استثناء کرده‌اند؛ واسطۀ خفیه جایی است که عرفاً امکان تفکیک بین تعبّد به واسطه و تعبّد به ذی الواسطه وجود نداشته باشد. با توجه به اشکالاتی که به دیدگاه آخوند شده است، این نتیجه به دست می‌آید که واسطۀ جلیه تخصّصاً از اصل مثبت خارج است، نه اینکه موضوعاً داخل باشد و حکماً خارج شده باشد.

واژگان کلیدی: اصل مثبت، عدم حجیت اصل مثبت، استصحاب، مستثنیات اصل مثبت، واسطۀ خفیه، واسطۀ جلیه.

مقدمه

تبیین مسئله

برای یافتن حکم شرعی و وظیفۀ عملی‌ای که دین برای ما مشخّص کرده است، دو راه وجود دارد: 1. ادلۀ اجتهادی. 2. ادلۀ فقاهی یا همان اصول عملیه. هر چه از عصر حضور معصوم g دور می‌شویم، نیاز ما به اصول عملیه بیشتر می‌شود. در میان اصول عملیه، اصل برائت و استصحاب، از پرکاربردترن اصول عملیه هستند. اجرای اصل عملی بعضاً دارای آثار و لوازم عادی و عقلی‌ است که خود آنها دارای اثر شرعی هستند. به این آثار شرعی که بر آثار و لوازم عادی و عقلی مترتّب می‌شوند، «أثر الأثر» می‌گویند. مشهور فقها و اصولیون متأخّرین – که استصحاب را از باب تعّبد به روایات و نه از باب عقل، حجت می‌دانند – بر این نظر هستند که اینگونه از آثار، حجیت ندارند. لکن برخی از افراد – که شاخص‌ترین آنها شیخ انصاری و آخوند خراسانی هستند – مواردی را از عدم حجیّت استثناء کرده‌اند. مقالۀ حاضر درصدد پاسخ به این سؤال است که مستثنیات عدم حجیت اصل مثبت در دیدگاه شیخ انصاری و آخوند خراسانی چه چیزهایی هستند و چه دیدگاه‌های نسبت به آنها وجود دارد؟

اهمیت و ضرورت

هنگامی اهمیت پژوهش حاضر مشخص می‌شود که نگاهی گذرا به مکتوبات فقهی انجام شود. همانطور که گفته شد، در فقاهتِ زمانۀ حاضر، اصل عملی جایگاه ویژه‌ای دارد و اصل استصحاب سهم قابل توجّهی را به خود اختصاص داده است. یکی از مشکلات اصلی که باعث کنار گذاشتن استصحاب می‌شود، اصل مثبت است. اگر موارد استثناء شده از عدم حجیت اصل مثبت دانسته نشود، موارد زیادی کنار گذاشته شده و حکم دیگری استنباط می‌شود. دانستن مستثنیات عدم حجیت اصل مثبت در دیدگاه دو تن از اصولیون بزرگ، موجب استفاده از اصل استصحاب و کنار گذاشته نشدن این اصل پرکاربرد است.

پیشینه

در زمینۀ استصحاب و اصل مثبت، در درس‌های خارج و کتب مفصّل اصولی مطالب زیادی گفته و شنیده شده است. می‌توان گفت بحث و اصطلاح «اصل مثبت» از زمان شیخ انصاری رواج یافته است. در دورۀ معاصر هم مقالات متعدّدی در رابطه با اصل مثبت نگاشته شده است. مقالاتی همانند مفهوم‌شناسی اصل مثبت نوشتۀ آقایان حسین و احمد سلطانی فرد، کاربرد اصل مثبت در علم اصول و فقه نوشتۀ آقای سید ابوالقاسم نقیبی. هیچ کدام از این آثار به طور متمرکز بر مستثنیات اصل مثبت تکیه نکرده‌اند. نکته‌ای که در کتب مفصّل و جامع به چشم می‌خورد این است که فروعات زیادی مطرح کرده و رفت و برگشت‌های زیادی دارند. مقالۀ حاضر درصدد این است که به بیانی موجَز گفتار متمرکزی در رابطۀ با مستثنیات اصل مثبت ارائه دهد.

روش پژوهش

روش جمع‌آوری اطلاعات در این مقاله به صورت کتابخانه‌ای است که در آن به صورت جمع‌آوری اطلاعات به بررسی توصیفی_تحلیلی به مستثنیات عدم حجیت اصل مثبت در دیدگاه شیخ انصاری و آخوند خراسانی پرداخته شده است؛ بدان صورت که بعد از بررسی مفاهیم و کلیات، به بررسی مستثنیات عدم حجیت اصل مثبت در دیدگاه شیخ انصاری پرداخته و بعد از آن، مستثنیات عدم حجیت اصل مثبت در دیدگاه آخوند خراسانی را بیان کرده است.

          سؤال اصلی و سؤالات فرعی این تحقیق به ترتیب ذیل است:

سؤال اصلی: مستثنیات عدم حجیت اصل مثبت در دیدگاه شیخ انصاری و آخوند خراسانی چه مواردی هستند؟

سؤالات فرعی:

1. مستثنیات عدم حجیت اصل مثبت در دیدگاه شیخ انصاری چه مواردی است؟
2. مستثنیات عدم حجیت اصل مثبت در دیگاه آخوند خراسانی چه مواردی است؟

مفهوم شناسی

در این بخش، چیستی «اصل مثبت» و وجه عدم حجیتش بیان می‌شود.