1. ادله عقلی رد انتساب قبائح به خداوند

1.1. بیان رد انتساب قبائح طبق نظر اشاعره

1.1.1. مبانی

بیان اشاعره در این مساله، پیش زمینه‌های فکری‌ای دارد که به اختصار باید مورد اشاره قرار گیرد. 

الف) جبر

اشاعره قائل به جبر هستند[20] و ادله‌ای برای آن دارند:

-  اشاعره توحید افعالی را قبول دارند یعنی خداوند فاعل همه افعال است؛ در نتیجه غیر خدا نمی‌تواند فاعل باشد و علل و معلول‌های پیرامون ما از باب عادتی است که خدا جاری کرده‌است. به عنوان مثال آتش نمی‌سوزاند؛ بلکه عادت خدا جاری شده بر سوختن شیء همراه با آتش.[21] از طرفی محال است فعل واحد از دو فاعل سر بزند و مستند به اراده هر دو باشد. بنابراین باید گفت انسان تاثیر و فاعلیت ندارد و مجبور است.[22]

اگر خدا و عبد قادر بر یک کار باشند و خدا ایجاد شیء را اراده کند و عبد عدم شیء را اراده کند دچار اجتماع نقیضین می‌شویم.[23]

- کسی که قادر بر کاری است، یا قادر بر ترکش هست یا نه؛ اگر قادر بر ترک باشد، یا با مرجح انجام را انتخاب کرده یا بی مرجح؛ اگر با مرجح انتخاب کرده باشد، یا مرجح از سوی عبد بوده که در این صورت تقسیم اول رخ می‌دهد و مستلزم تسلسل است و محال. یا مرجح نه از سوی عبد است و نه از سوی غیر عبد که با قاعده علیت ناسازگار است و مستلزم معلول بی علت. یا مرجح از سوی غیر عبد بوده که در این صورت مستلزم جبر است. اگر بی مرجح انتخاب کرده باشد، یعنی اتفاقی رخ داده و اتفاقی رخ دادن یعنی میخواسته رخ ندهد ولی اتفاقا رخ داده و خواست فاعل موثر نیست که یعنی جبر. اگر قادر بر ترک نباشد، یعنی داشتن قدرت مساوی با انجام و نداشتنش مساوی با نبود فعل است؛ پس اختیار ندارد و وجود قدرت به اجبار، به وجود فعل و نبود قدرت به اجبار، به نبود فعل می‌انجامد. از میان همه فروض، فرض معقول، فرضی است که به جبر منتهی می‌شود.[24]

ب) حسن و قبح شرعی

اشاعره قائل به حسن و قبح شرعی هستند[25] و ادله‌ای بر آن آورده‌اند که برخی را بیان می‌کنیم:

- افعال برای حسن و قبح عقلی، باید به خودی خود یا به خاطر ویژگی یا اعتباری دارای وجه حسن و قبحی باشند تا عقل انها را درک کند، ولی این چنین نیست.[26]

- یکی دیگر از دلایلشان، پذیرش جبر است که اگر حسن و قبح عقلی را بپذیرند، باید معتقد شوند خدا مرتکب قبیح شده، درحالی که ارتکاب قبیح از سوی خدا محال است؛ بنابرای حسن وقبح شرعی را می‌پذیرند. ج) نتیجه مبانی اشاعره در بحث انتساب قبائح

اشاعره قائل به جبرند نه تفویض؛ بنابراین خدا فاعل افعال ولی چون حسن وقبح شرعی را پذیرفتند، در نتیجه همه افعال خدا، خوب و حسن است؛ در نتیجه ظلم خدا نیز حسن است و خدا قبیح انجام نمی‌دهد.

1.1.2. نقد

همه ادله جبر که عمده دلیل اشاعره بر رد انتساب قبائح به خدا بود، با فاعلیت طولی پاسخ داده می‌شود. [27]

- جواب دلیل اول جبر: اینکه خدا فاعل است، دلیل بر این نفی فاعلیت غیر خدا نیست؛ بلکه غیر خدا می‌توانند در طول خدا فاعل باشند.[28] به بیان دیگر اینکه هیچ گاه یک چیز از دو فاعل نمی‌تواند باشد، درست است، ولی در صورت طولی بودن فاعل‌ها، حقیقتا دو فاعل در نظر گرفته نمی‌شود؛ بلکه یک فاعلیت طولی است.[29]

- جواب دلیل دوم جبر: این طور نیست که اراده خدا به غیر اراده عبد تعلق بگیرد و اجتماع نقیضین رخ دهد. انچه مورد اراده خدا است، اختیار داشتن عبد و اراده عبد در طول اراده خداست.[30]

- جواب دلیل سوم جبر، همان جواب دلیل دوم است. در حالتی که عبد قدرت بر ترک دارد و انجام کارهایش با مرجح است، خدا انتخاب مرجح را به عهده خود عبد می‌گذارد، یعنی اراده خدا، اختیار داشتن عبد است. در نتیجه مستلزم جبر دلیل محکم ندارد و عبد اگر چیزی را اراده کند، اراده‌اش در طول اراده خداست.[31]

- مبنای جبر اشاعره، خلاف وجدان و بدهات است (در ادامه یعنی در ذیل مبانی شیعه، بداهت اختیار را اثبات می‌کنیم). اگر جبر درست باشد، جایی برای تکلیف و هدایت و پاداش و کیفر باقی نمی‌ماند و همه این ها فلسفه خود را که رشد انسان است، از دست می‌دهند.[32] همچنین برای اثبات اختیار، استدلالاتی وجود دارد که ذیل مبانی شیعه بیان خواهیم کرد.

- اشاعره می گویند باید از شارع پیروی کردو اشکال می کنیم که حسن بودن پیروی از شارع را چگونه ثابت می کنید؛اگر نقلی بخواهید ثابت کنید که مصادره به مطلوب است(اثبات حسن بودن نقل به وسیله نقل)و عقل را هم که کشف کننده حسن نمی دانید پس چرا می گویید باید از خدا پیروی کرد[33]

- جواب ادله حسن و قبح شرعی: این مبنا، ادعای بی‌دلیل است و باتوجه به ادله حسن و قبح عقلی، و پذیرش فاعلیت طولی مجبور به پذیرفتن حسن وقبح شرعی نیستند. حکم عقل به قبیح بودن و حسن بودن برخی افعال بدیهیند [34](ذیل مبنای معتزله و شیعه حسن و قبح عقلی را بیشتر بسط خواهیم داد). اگر حسن و قبح عقلی را کنار بگذاریم، کافر نباید حسن و قبح افعال را و از جمله حسن و قبح ایمان آوردن را بفهمد؛ بنابراین راهی برای ایمان آوردن ندارد.[35] برای اثبات حسن و قبح عقلی استدلالاتی وجود دارد که بعدا ذیل مبانی شیعه بیان خواهیم نمود.

1.2. بیان رد انتساب قبائح طبق نظر معتزله

1.2.1.مبانی

الف) تفویض

معتزله قائل به تفویض هستند[36] و ادله‌ای بر آن دارند که برخی را بیان می‌کنیم:

-  از طرفی انسان فاعل افعال خود است و از طرفی محال است فعل واحد دو فاعل داشته باشد و مستند به اراده هر دو باشد؛ بنابراین انسان فاعل است و خدا فاعل نیست.[37]

- مدح و ذم و امر و نهی و ثواب و عقاب و وعده و وعید و غیره را قبول داریم؛ پس جبر رد می‌شود. اگر جبر باشد، اینها معنا نخواهند داشت.[38]

- مخلوقات قبائحی مانند ظلم و شرک انجام می‌دهد و خداوند که حکیم است، قبیح انجام نمی‌دهد؛ بنابراین جبر و اختیار که هر دو دارای فاعلیت خدا است، نادرست و تفویض صحیح است.[39]

ب) حسن و قبح عقلی

معتزله قائل به حسن و قبح عقلی هستند[40] و دلیلشان برای قبول حسن و قبح عقل، وجود توالی فاسد در حسن و قبح شرعی است.

ج) نتیجه مبانی معتزله در بحث انتساب قبائح به خداوند

معتزله قائل به تفویض هستند، نه جبر؛ بنابراین خدا را فاعل افعال مخلوقات نمی‌دانند. به بیان دیگر افعال  قبیح، امکان استناد به خداوند را ندارند. بنابراین انجام قبائح از خداوند سلب می‌شود.

1.2.2. نقد

با فاعلیت طولی می‌توان همه استدلالات معتزله بر تفویض را ابطال نمود. فاعلیت انسان، دلیل بر رد فاعلیت خداوند نیست؛ بلکه غیر خدا می‌تواند در طول خدا فاعل باشند[41] یعنی منافات صدور فعل از دو فاعل در دو فاعل هم عرض است، نه دو فاعل که در طول همند.[42] با وجود فاعلیت طولی، باز مدح و ذم و غیره معنا خواهد داشت؛ چون اراده خدا به انجام فعل به صورت اختیاری توسط انسان تعلق گرفته و انسان برای کار اختیاریش مورد مدح یا ذم قرار می‌گیرد.[43] و نیز قبائح با توجه به اختیار داشتن انسان، به خداوند انتساب پیدا نخواهد کرد.

از جمله ادله بر رد تفویضاین است که توحید افعالی در این دیدگاه نادیده گرفته می‌شود. توحید افعالی یعنی تنها موثر عالم خداست و هرچه موجود میشود نهایتا وابسته به خداست[44] و محدود کردن توحید افعالی با نظریه تفویض، محدود کردن قدرت خداست. درحالی که در کتب مفصل اعتقادی، اثبات می‌شود هیچ گونه محدودیتی در خداوند راه ندارد.

1.3. بیان رد انتساب قبائح طبق نظر شیعه

1.3.1. مبانی

الف) اختیار

شیعه قائل به اختیار است[45] و ادله‌ای براثبات آن می‌آورند:

- با رد تفویض و جبر، اختیار ثابت است که در گذشته ذیل بیان اشاعره و معتزله هر دو دیدگاه مذکور ابطال شد.

-  اثبات اختیار از طریق بدیهی بودن و بازگشت به علم حضوری:

بیان شد اختیار به معنای تاثیر خواست فاعل در افعالش است (نه تاثیر استقلالی بلکه اعم از تاثیر در طول فاعل دیگر و تاثیر مستقل). انسان به علم حضوری درک می‌کند که اراده فعل میکند و خودش آن کار را انجام می‌دهد.[46] در جواب این که ترتب فعل بر اراده، دال بر علیت اراده انسان نسبت به فعل نیست و ممکن است معلولین لعله ثالثه باشد، و همین طور در جواب این که انسان علم حضوری به اراده فعل دارد، نه به خود فعل،[47] می‌گوییم همان طور که انسان به فعل جوانحی مانند اراده علم حضوری دارد، به مبدایت خود نسبت به فعل جوارحی نیز علم حضوری دارد. به بیان دیگر اراده و خواستن یعنی مبدایت (علیت). در نتیجه علیت نسبت به فعل خارجی در اراده است و اراده با علم حضوری درک می‌شود؛ البته باید توجه داشت اراده انسان نسبت به افعالش علت تامه نیست، جزء العله است.[48]بنابراین اراده خدا بر این تعلق گرفته که انسان مختار باشد؛ یعنی انسان به اضطرار مختار است. پس هر فعلی که انجام بدهد، فعل بی واسطه انسان و فعل با واسطه خدا است.

ب) حسن و قبح عقلی

شیعه قائل به حسن و قبح عقلی است[49] و ادله ای برای اثبات حسن وقبح عقلی می‌آورند:

- همانطور که گفتیم حسن و قبح شرعی پر از اشکال است و شیعه به همین دلیل آن را نپذیرفتند.

- عقل، حسن بودن عدل را بدیهتا[50] می‌فهمد؛ زیرا به عنوان مثال عدل یعنی وضع کل شیء فی موضعه و انسان می‌یابد سرجای خود بودن برای هر شیء، یعنی رو به کمال بودن و در مسیر کمال بودن خوب است.

ج) فاعلیت طولی

شیعه قائل به فاعلیت طولی است[51] و دلیل شیعه این است که خدا کامل مطلق است[52] و موثر نبودنش در افعال بندگان، نقص در قدرت و اختیار اوست و از طرفی انسان به علم حضوری با خواست خود در افعالش موثر است. جمع این دو مبنای محکم، این است که تاثیر اراده‌ی انسان در افعالش به اراده‌ی خداوند متعال در افعال بندگان با خواست خود  خدای متعال رخ می‌دهد.[53]

د) نتیجه مبانی شیعه در بحث انتساب قبائح به خداوند

شیعه معتقد است خدا کامل مطلق است و ارتکاب قبیح، مستلزم داشتن نقص است؛ بنابراین پس خدا مرتکب قبیح نمی‌شود. کسی قبیح انجام می‌دهد که یا به قبح کار جهل دارد یا علم دارد ولی احتیاج به ان فعل دارد. جهل و احتیاج هر دو نقصند؛ زیرا جهل نبود علم و علم کمال است. احتیاج نیز نبود غنی و غنی کمال است.[54] اما عدم انتساب به قبائح با وجود فاعلیت طولی به این صورت است که خداوند اراده کرده انسان با اراده خود مرتکب افعالش شود، حتی اگر قبیح باشد. در این صورت یک جهت حسن در این فعل وجود دارد که دادن اختیار و اراده به انسان است که قطعا نظامی که در آن انسان ها اخیتار داشته باشند، احسن از بی اختیاری است و جهت قبح به اراده انسان بر می‌گردد.

1.3.2. اشکالاتی که به بیان شیعه وارد شده و پاسخ آن‌ها

الف) اشکال به تضاد قضا و قدر با اختیار

- قضا و قدر با اختیار نمی‌سازد یعنی اگر فعل انسان مستند به خودش است، چگونه مستند به اراده و قضای خدا است؟[55]

• قدر علمی یعنی علم ازلی خدا به حد شیئ و خصوصیات وجودی‌اش وفراهم شدن مقدمات و اسباب و شرايط پيدايش پديده‌ها و قضا علمی یعنی علم به تحقق آن و وقوع حتمی آن و وجود آن و این دو منافی با اختیار نیستند. خدا فعل انتخاب شده انسان را می‌داند[56]یعنی علم الهی بر هر حادثه‌ای آن‌چنان که واقع می‌شود تعلق گرفته و افعال انسان نیز با وصف اختیاریت معلوم خداست. در این صورت اگر افعال وصف جبریت بگیرد، برخلاف علم خداست. به عنوان مثال خدا می‌داند فلان شخص در شرایطی تصمیمی می‌گیرد و آن را انجام می‌دهد، نه اینکه علم الهی فقط به وقوع باشد؛ بلکه وقوع فعل، با اراده واختیار[57]خواهد بود. بنابراین خدا به آن‌چه انسان اختیار می‌کند علم دارد.
• قدر حتمی یعنی نسبت دادن سیر تدریجی پدیده‌ها به خدا و قضای حتمی یعنی نسبت دادن تحقق عینی آن‌ها به خدا.[58] قضا و قدر حتمی مستلزم جبر نیست؛ بلکه موکد اختیار است.[59] با توجه به فاعلیت طولی متوجه می‌شویم استناد فعل به خودمان، تزاحمی با استناد فعل به خدا ندارد؛ بلکه اراده انسان جزء اخیر علت تامه است و منافاتی با استناد وجود بقیه اجزاء علت تامه به خدا ندارد.[60] در نتیجه خدا مختار ما را محقق می‌کند.

ب) اشکال به حسن و قبح عقلی و جوابش

- اگر حسن و قبح عقلی صحیح باشد، تارک واجب یا مرتکب حرام چه شرع گفته باشد، چه نه، باید عذاب شود؛ درحالی که نص قرآنی داریم «ما کنا معذبین حتی نبعث رسولا».[61]

جواب: حسن و قبح افعال، بدیهی و فطری است. ممکن است کسی به جهتی فطرتش کم رنگ شود؛ بنابراین وجود منذر برای اتمام حجت لازم است.[62] اما شرع (نبی) از باب ارشاد به حکم عقل مصادیق حسن و قبح‌ را به انسان می آمورد. البته عقل حسن عدل و قبح ظلم را می‌داند و نهایتا بگوییم حسن صدق و کذب نافع و قبح کذب و صدق ضار را می‌داند، اما جهت حسن و قبح اکثر مصادیق را نمی داند و نیاز به شرع دارد برای تعیین مصداق عدل و ظلم. بنابراین با وجود حسن و قبح عقلی وجود شارع و اتمام حجت و ارشاد به مصادیق عدل و ظلم لازم است.

ج) اشکال به فاعلیت طولی و جوابش

ظاهرا فاعلیت طولی به ذهن مخالفین نرسیده، چه برسد به اینکه بخواهند اشکال کنند.[63]

د) شبهه در عدم امکان جمع مبانی شیعه در مساله

افعال قبیح ما چگونه با عدم امکان انتساب قبیح به خدا جمع می‌شود، در حالی که قائل به فاعلیت طولی هستیم؟ چه طور می‌توان پذیرفت خدا فاعل هر کاری است و از طرفی بپذیریم خدا قبیح انجام نمی‌دهد؟

جواب:

صفات و افعال بد و قبیح در مقایسه با کمالات موجودات است. هر صفت و فعلی که باعث دوری از کمال موجود باشد، قبیح و اگر در راستای کمالش باشد، حسن است. فعل قبیحی که از انسان ُسر می‌زند، با کمالاتش متعارض است و قبیح محسوب می شود. اما همان کار نسبت به خدا که موجود مختار خلق کرده و آن موجود با اختیار مرتکب قبیح شده، نسبت به خداوند، حسن است. مساله اینجاست که خلق انسان مختار و انجام‌گرفتن قبیح با واسطه‌ی اختیار بندگان، موافق با کمال خدا است که حسن باشد یا نیست. قطعا در مقایسه‌ی نظامی که در آن انسان مختار باشد و نظامی که انسان در آن مختار نباشد، احسنیت نظامی که انسان در آن مختار باشد به دست می‌آید و عقلا قبیح است خداوند با وجود نظامی بهتر، نظامی با ویژگی‌های حسن کمتری خلق نماید.

فرد گناه کننده، گناهش مغایر کمال خودش و به صلاح جمع (چون نظام احسن است) و خلق انسان مختار و گناه با واسطه خدا به صلاح جمع (که موافق با کمال و صلاح جمع مخلوقات و در راستای کمال خداست). بله فعل قبیح به ضرر فرد خاطی است، ولی این ضرر در مقایسه فعل با خودش است. اما ملاک خداوند برای انجام کار‌ها، مصلحت نظام خلقت ست که انجام گرفتن قبیح توسط خاطیان، در مقایسه با کل اتفاقات خلقت، در راستای صلاح جمع مخلوقات است و حسن.[64]

بنابراین افعال قبیح یک وجه حسن دارند که به خداوند انتساب پیدا کرده و یک وجه قبح که به اراده خاطی انتساب پیدا کرده و به فعل و اراده خداوند مربوط نیست.

نتیجه

بیان کردیم که اشاعره با کمک جبر و حسن وقبح شرعی ارتکاب قبیح از سوی خدا را نفی می کنند و معتزله با کمک تفویض و حسن و قبح عقلی و شیعه با کمک اختیار و حسن و قبح عقلی؛همچنین ثابت کردیم که مقدمات رد قبائحِ اشاعره یعنی جبر و حسن شرعی غلط است چون جبر مغایر با علم حضوری و مغایر با مفاهیمی مثل تکلیف و عقاب و پاداش است و حسن و قبح شرعی نیز مغایر با علم حضوری است و در صورت قبولش لزوم اطاعت از خدا و ایمان به او را نمیشود اثبات کرد و همچنین مقدمه رد قبائح معتزله یعنی تفویض نیز غلط است چون مغایر با علم حضوری و مغایر با توحید افعالی و کامل مطلق بودن خدا است و در انتها صحیح بودن مقدمات رد قبائح شیعه یعنی اختیار و حسن و قبح عقلی را ثابت کرده و توضیح دادیم که نحوه رد این گونه است که مفهوم قبح، مفهوم فلسفی است و از رابطه انتزاع می شود و رابطه فعل رخ داده با انسان متفاوت با رابطه فعل رخ داده با خدا است و اولی مغایر کمال است پس قبیح است و دومی موافق کمال است و حسن است.

منابع

1. علامه محمد تقی مصباح یزدی ، اموزش عقائد ،  سازمان تبلیغات اسلامی ، تهران ، تابستان 1396ش
2.  لوییس معلوف ، المنجد فی اللغه ، دارالعلم ، قم ، چاپ پنجم ، سال1392ش
3. مجتبی مصباح و عبدالرسول عبودیت ، خداشناسی ، موسسه اموزش و پژوهشی امام خمینی، قم ، سال1398ش
4. نرم افزار نور ، قاموس النور2 ، ابن سیده ، علی بن اسماعیل ، المحکم و المحیط الاعظم ، دار الکتب العلمیه ، بیروت ، چاپ اول،سال 1421ق
5. نرم افزار نور ، قاموس النور2 ، ابن منظور ، محمد بن مکرم ، لسان العرب ، دار صادر ، بیروت ، چاپ سوم،سال 1414ق
6. نرم افزار نور ، قاموس النور2 ، ازهری ، محمد بن احمد ، تهذیب اللغه ،  دار احیاء التراث العربی ، بیروت ، چاپ اول،سال 1421ق
7. نرم افزار نور ، قاموس النور2 ، حمیری ، نشوان بن سعید ، شمس العلوم و دواء کلام العرب من الکلوم ، دارالفکر ، دمشق ، چاپ در سال 1420ق
8. نرم افزار نور ، قاموس النور2 ، فیومی ، احمد بن محمد ، مصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی ، دارالهجره ، قم ، چاپ دوم،سال 1414ق
9. نرم افزار نور ، کتابخانه کلام اسلامی2/1 ، ابن عطیه ، جمیل حمود  ، ابهی المداد فی شرح موتمر علماء البغداد ، موسسه الاعلمی ، بیروت ، چاپ اول ، سال 1423ق
10. نرم افزار نور ، کتابخانه کلام اسلامی2/1 ، استرابادی ، محمد جعفر ، البراهین القاطعه فی شرح تجرید العقائد الساطعه ، مکتب الاعلام الاسلامی ، قم ، چاپ اول ، سال 1382
11. نرم افزار نور ، کتابخانه کلام اسلامی2/1 ، ایت الله سبحانی ، الانصاف فی مسائل دام فیها الخلاف ، موسسه امام صادق ، قم ، چاپ اول ، سال 1281ش
12. نرم افزار نور ، کتابخانه کلام اسلامی2/1 ، جمعی نویسنده ، شرح المصطلاحت الکلامیه ، استان قدس رضوی ،مشهد ، چاپ اول ، سال1415ق
13. نرم افزار نور ، کتابخانه کلام اسلامی2/1 ، خرازی ، سید محسن ، بدایه المعارف الاهیه ، قم ، چاپ چهارم ، سال 1417ق
14. نرم افزار نور ، کتابخانه کلام اسلامی2/1 ، سعد الدین تفتازانی ،  شرح المقاصد ، الشریف الرضی ، قم ، چاپ اول ، سال1409ق
15. نرم افزار نور ، کتابخانه کلام اسلامی2/1 ، شیخ طوسی ، الاقتصاد فیما یتعلق به الاعتقاد ، دار الاضواء ، بیروت ، چاپ دوم ، سال 1406ق
16. نرم افزار نور ، کتابخانه کلام اسلامی2/1 ، فخر الدین رازی ، القضا و القدر رازی
17. نرم افزار نور ، کتابخانه کلام اسلامی2/1 ، فخرالدین رازی ، المطالب العالیه من العلم الاهیه ، دار الکتاب العربی ، بیروت  ،چاپ اول ، سال 1407ق
18. نرم افزار نور ، کتابخانه کلام اسلامی2/1 ، قاضی عبد الجبار  ، شرح الاصول الخمسه ، دار احیاء التراث العربی ، بیروت ، چاپ اول ، شال1422ق
19. نرم افزار نور ، کتابخانه کلام اسلامی2/1 ، قاضی نور الله مرعشی ، احقاق الحق و ازهاق الباطل ، مکتب ایت الله مرعشی نجفی ، قم ، چاپ اول ، سال1409ق
20. نرم افزار نور ، کتابخانه کلام اسلامی2/1 ، قزوینی ، سید امیر محمد ، الوسی و التشیع ، مرکز الغدیر لالدراسات الاسلامی ، قم ، چاپ اول ، سال 1420
21. نرم افزار نور ، کتابخانه کلام اسلامی2/1 ، محمد جمیل حمود ، الفوائد البهیه فی شرح عقائد الامامیه ، دار الکتاب الاعلمی ، بیروت ، چاپ دوم ، سال1421ق
22. نزم افزار مشکات ، علامه محمد التقی مصباح یزدی ، اموزش فلسفه
23. نزم افزار نور ، قاموس النور2 ، ابن درید ، محمد بن حسن ، جمهره اللغه ،  دار العلم الملایین ، بیروت ، چاپ اول ، سال 1988م
24. نزم افزار نور ، قاموس النور2 ، ازدی ، عبدالله بن محمد ، کتاب الماء ، دانشگاه علوم پزشکی ایران ، تهران ، چاپ اول، سال1387
25. نزم افزار نور ، قاموس النور2 ،ال یاسین ، محمد حسن ، المحیط فی اللغه ، عالم الکتب ، بیروت ، چاپ اول ، سال 1414ق