چکیده

مفاهیم بسیاری در حوزه علوم دینی وجود دارند که فهم بهتر آن ها به درک هر چه بیشتر از آیات و روایات وارد کمک کند. یکی از این مفاهیم مفهوم سنت است که استعمالات فراوانی را از سنت در بحث روایی و قرآنی شاهد هستیم. از جهتی دیگر این مفهوم توانسته کمک شایانی به علوم روز نیز بکند. کشف سنت ها در علوم طبیعی کمک فراوانی را به کشف علل طبیعت کرده است و همین طور می تواند کمک شایانی به قوانین تشریعی بکند و با کشف این قوانین سعادت مادی و معنوی را برای انسان ها تأمین بکند.

 بعد از کشف این قوانین این سؤال ایجاد می شود که منشأ این قوانین چیست. آیا خداوند رابطه ای با این قوانین دارد. اگر دارد حاکم بر این قوانین است یا نه. بعد از جواب به این سؤال سؤال بعدی ایجاد می شود، که آیا این سنن که فعل خداوند متعال است منافی با اختیار انسان نیست. چرا که خود مفهوم قانون، تحت سلطه بودن و تحکّم را منتقل می کند. برای همین به بررسی اقوال در مورد سؤالات مطرح شده پرداخته می شود.

پس از بررسی اقوال لغویون در مورد سنت، معنای سیره را از آن برداشت می شود. سپس در معنای اصطلاحی مفهوم قانون در نظر اندیشمندان اسلامی برداشت می شود . بعد تغییر و تبدیل سنت الهی در دو حوزه مطرح می شود و بیان می گردد که طبق نظر اندیشمندان اسلامی تخلف در سنت الهی ممکن است؛ اما تغییر و تبدیل در آن، چه به صورت کلی و چه به نحو تغییر در دایره مصادیق غیر ممکن است. سپس اثبات می گردد که این سنن، فعل خداوند متعال اند و از صفت حکمت الهی سر چشمه می گیرند. در بحث رابطه الهی سنن فعلیه و شرطیه بیان می شود و تقریر می گردد که بحث اختیار در سنن فعلیه مطرح نمی شود؛ اما در سنن شرطیه مطرح می شود و مقدم این قضیه نیز فعل اختیاری انسان ها قرار می گیرد، سپس تطبیق تقسیم سنن به فعلیه و شرطیه، با نظریه شهید مطهری و علامه مصباح نیز بیان می گردد.

کلمات کلیدی

سنت الهی، اختیار، فعل خدا، تغییر

مقدمه

مفاهیم بسیاری در عرصه دین پژوهی مورد مطالعه قرار می گیرد که نقش تعیین کننده در فهم ما از روایات و قرآن دارد و فهم درست ما از این مفاهیم می تواند در عرصه فهم دین به ما کمک کند.

 یکی از آن مفاهیم، مفهوم سنت الهی است که از دیر باز مورد نظر صاحب نظران بوده است.  علت پرداختن صاحب نظران بدان را نیز می توان استعمال بسیار سنت الله در قرآن و روایات جست و جو نمود.

ما در آیات و روایات با استعمالات بسیاری از سنت الله و سنت مواجه هستیم. این استعمالات این سؤال را برای ما ایجاد می کند که مفهوم این سنت چیست. حدود و مرز های سنت کدام است. این سنت آیا از افعال الهی سرچشمه می گیرد یا حاکم بر افعال الهی است. آیا این سنن نقض اختیار انسان است یا خیر.

جواب به تمام سؤالات بالا، ما را در فهم بهتر مفهوم سنت یاری می رساند. و به تبع آن می توانیم فهم درستی از این آیات داشته باشیم. و اگر این اتفاق نیفتد نمی توانیم فهم درستی از آیات و روایات داشته باشیم.

از آن گذشته مفهوم سنت و قانون بعد از دوره رنسانس در غرب پیشرفت زیادی را برای آنان حاصل کرده. آنان با استفاده از مفهوم سنت و قانونمندی طبیعت و ترک سنت گرایی توانستند قوانین طبیعت را کشف کرده و کم کم علوم طبیعی را رشد دهند. همین اتفاق در زمینه قوانین تشریعی نیز اتفاق می افتد. یعنی هنگامی که انسان به این قوانین اشراف کامل داشته باشد بهتر می تواند این قوانین را متوجه شود و برای محقق کردن شرایط مساعد از این قوانین و سنن الهی استفاده کند. برای مثال خداوند در قرآن کریم می فرماید: « إِنَّ اللَّهَ لا يُغَيِّرُ ما بِقَوْمٍ‏ حَتَّى يُغَيِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِم‏» (رعد، آیه 11) یعنی تغییر در وضع یک قوم منوط به تغییر در روش آن قوم است. از این آیه این معنا را برداشت می کنیم که اگر خواهان تغییر اقتصادی، سیاسی، رفاهی و غیره هستیم، سنت خداوند متعال این است که باید خودمان روشمان را تغییر دهیم.

روش این مقاله در حل سؤال این است که ابتدا نظرات اندیشمندان اسلام در هر موضوع مطرح می شود، سپس جمع بندی متناسب با آن مبانی در هر مورد اخذ می گردد.

سؤالات اصلی مقاله:

1. سنت الهی چیست؟
2. آیا تغییر و تبدیل در سنت الهی جا دارد؟
3. رابطه سنت با فعل خداوند متعال چیست؟
4. رابطه سنت با اختیار انسان چیست؟