گزارشی از کرسی علمی ترویجی «مصلحت و مفسده و حسن و قبح؛ این همانی یا تباین؟»

مصلحت و مفسده اصطلاحاتی هستند که به عنوان مبنا و مبدا برای احکام و مجعولات شارع می‌باشند. به عبارت دیگر طبق مبانی کلامی شیعه، خداوند حکیم احکام شرعی را بر اساس مصالح و مفاسد واقعیه جعل نموده است.

به گزارش روابط عمومی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، کرسی علمی ترویجی «مصلحت و مفسده و حسن و قبح؛ این همانی یا تباین؟» به همت گروه اخلاق مؤسسه و با همکاری دبیرخانه کرسی‌ها برگزار شد.

حجت الاسلام والمسلمین محمدحسن سموعی در این کرسی علمی ترویجی به عنوان ارائه کننده بحث در سخنانی گفت: حسن و قبح دارای یک سابقه‌ و پیشینه‌ی طولانی در علوم مختلف است و ارتباطش با اخلاق از این جهت است که بیان کننده‌ی مفاهیم ارزشی است مفاهیمی که در بخش محمول گزاره‌های اخلاقی قرار می‌گیرند، مفاهیم هفت‌گانه‌ای هستند که از ارزش یا لزوم یک رفتار اختیاری یا صفت اکتسابی حکایت می‌کنند. هرچند از لحاظ زبان شناختی می‌توان واژگان گوناگونی را به جای «خوب» و «بد» قرار داد مانند «صحیح» و «غلط»، «درست» و «نادرست»، «خیر» و «شر» و «حسن» و «قبح»، ولی در حقیقت همه بیان‌گر مفهوم ارزش می‌باشند به دلیل سابقه‌ی بحث از این واژگان در منابع متقدم از یک سو و تنوع علومی که از آن‌ها بحث کرده‌اند از سوی دیگر، این دو اصطلاح برای نسبت سنجی با مصالح و مفاسد احکام فرعیه انتخاب شدند.

وی افزود: از آن‌جا که مصلحت و مفسده مبنای حکم فقهی و حسن و قبح عنوانی کلی برای محمولات مسائل اخلاقی می‌باشد، با روشن شدن پاسخ این سوال، هم رابطه‌ی دو علم فقه و اخلاق مشخص می‌گردد و هم می‌توان از منبعیت عقل برای کشف احکام شرعی و هم‌چنین احکام اخلاقی به طور روشن‌تر و منقح‌تر استفاده نمود؛ زیرا در صورت این همانی حسن و قبح و مصلحت و مفسده، ملاک در احکام شرعی همان رابطه‌ی تاثیر و تاثر فعل و نتیجه می‌شود که دست‌کم در برخی موارد، توسط عقل برهانی قابل کشف است.

حجت الاسلام والمسلمین سموعی خاطرنشان ساخت: در رابطه با این سوال که «حسن و قبحی که در اخلاق مطرح می شود همان مصلحت و مفسده ای است که در علم کلام به عنوان مبادی احکام شرعی و مجعولات شارع مطرح می شود یا غیر از آن است؟» پاسخ های گوناگونی مطرح گردیده است و جایگاه این بحث در علم اصول فقه می‌باشد، به طور کلی دو مسلک معروف در علم اصول فقه وجود دارد، حسن و قبح عقلی و حسن و قبح عقلایی،  رابطه‌ی مسلک اول با «حسن و قبح عقلی»‌ ای که در مقابل «حسن و قبح شرعی» مطرح می‌گردد را باید پس از مفهوم شناسی این اصطلاحات پی‌جویی نمود.

وی با بیان اینکه به نظر می‌رسد با تجمیع مباحث مربوط به حسن و قبح در علوم فلسفه، کلام، اصول فقه و فلسفه‌ی اخلاق می‌توان به پاسخ روشنی در این زمینه رسید تاکید کرد: هر چند در هیچ یک از این علوم غیر از اصول فقه، چنین سوالی به طور خاص مطرح نگردیده است. شاید بتوان گفت علمای علم اصول پس از به وجود آمدن بحث از تجری و حرمت آن ذیل مباحث قطع، این سوال برایشان مطرح شد که دقیقا چه رابطه‌ای بین مصلحت و مفسده به عنوان مبادی برای احکام شرعی و حسن و قبح به مثابه ویژگی در افعال اختیاری انسان وجود دارد؟

حجت الاسلام والمسلمین سموعی  گفت: سوال اصلی این است که حسن و قبحی که در اخلاق مطرح می شود همان مصلحت و مفسده ای است که در علم کلام به عنوان مبادی احکام شرعی و مجعولات شارع مطرح می شود یا غیر از آن است؟ پس از بیان جنبه‌های گوناگونی از مباحث معناشناختی، هستی شناختی، معرفت شناختی و تا حدودی منطقیِ حسن و قبح، اکنون نوبت به طرح دوباره‌ی این سوال می‌رسد که بین مقام اقتضاء در جعل حکم یا به تعبیر دیگر عالم مصالح و مفاسد، و حسن و قبحی که در اخلاق عنوانی کلی برای محمولات هفت‌گانه‌ی این علم می‌باشد، چه نسبتی برقرار است.

وی گفت: به طور کلی دو نظر در بین علما وجود دارد، رابطه‌ی وحدت و این همانی و  رابطه‌ی تباین؛ از قائلین به نظر اول می‌توان محقق اصفهانی را نام برد و از قائلین به نظر دوم می‌توان به شهید صدر اشاره نمود در باب پیشینه این پرسش و پاسخ آن باید گفت تا قبل از شهید صدر در علم اصول همان مباحث کلامی حسن و قبح مطرح می‌شد و کسی به نسبت سنجی بین مصلحت و مفسده و حسن و قبح نمی‌پرداخت. از اولین کسانی که این بحث را به این شکل مطرح نمود محقق اصفهانی بود که البته با توجه به مبنای ایشان در مباحث هستی شناختی حسن و قبح و پذیرش به اصطلاح «حسن و قبح عقلایی»، این نظریه‌ی این همانی مصلحت و مفسده و حسن و قبح به آن گره خورد.

حجت الاسلام والمسلمین سموعی گفت: با نگاه دقیق‌تر مشخص می‌گردد که بین این دو بحث یعنی پذیرش حسن و قبح عقلایی و قول به این همانی بین مصلحت و مفسده و حسن و قبح تلازمی برقرار نیست و اتفاقا علمای قبل ایشان که مستقل به این بحث نپرداخته‌اند ظاهر فرمایشاتشان این است که حسن و قبح به همان خوانش هستی شناختی معروف کلامی یعنی پذیرش حسن و قبح ذاتی، با مصلحت و مفسده و مقام اقتضا این همانی داشته به گونه‌ای که حسن و قبح را اساسا جنس برای احکام خمسه‌ی تکلیفیه می‌پنداشتند.

وی افزود: به نظر می‌رسد اگر به تفکیک بین دو مبنای اصفهانی یعنی حسن و قبح عقلایی و این همانی حسن و قبح با مصلحت و مفسده توجه بشود، و از سوی دیگر مبنای معقولات ثانیه بودن حسن و قبح و حکایتشان از ضرورت بالقیاس در نظر باشد، حکم به نسبت تساوی بین حسن و قبح و مصلحت و مفسده می‌آید؛ شهید صدر در رد چنین رابطه‌ای بین حسن و قبح و مصلحت و مفسده ادله‌ای می‌آورد اصل ورود این بحث توسط ایشان در اشکالاتی است که به مسلک حسن و قبح عقلائی می‌آورند.

حجت الاسلام والمسلمین سموعی در پایان گفت: با بررسی معنا شناختی و هستی شناختی حسن و قبح، این نتیجه در پی‌می‌آید که حسن و قبح به معنای ضرورت بالقیاس در واقع همان مصلحت و مفسده‌ای است که در مقام و مرحله‌ی اقتضاء یک حکم وجود دارد در پاسخ به اشکالی که از شهید صدر مطرح شد نسبت به قبح یک فعل در عین دارا بودنش نسبت به مصلحت مجموعی در مقام تزاحم باید گفت اساسا مراد از مصلحت و مفسده در مقام اقتضاء، همان مصلحت و مفسده‌ی مجموعی و پس از کسر و انکسار می‌باشد.

کانال روابط عمومی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) را در پیام‌رسان‌های ایتا، سروش، بله و روبیکا دنبال فرمایید:
 ایتا
 https://eitaa.com/iki_ac_ir
 سروش
 https://splus.ir/iki_ac_ir
 بله
 https://ble.ir/iki_ac_ir
 روبیکا
 https://rubika.ir/iki_ac_ir