توحید، ستون اصلی معنویت اسلامی است

عضو هیئت علمی گروه ادیان و جنبش‌های معنویت مؤسسه امام خمینی(ره) با تأکید بر نقش محوری توحید در بنیان‌های معنویت اسلامی گفت: مبانی قریب و اختصاصی معنویت اسلامی از دل مراتب مختلف توحید قابل استخراج است و این مبانی، زمینه پیوند آگاهانه انسان با حقیقت متعالی هستی را فراهم می‌کند.

به گزارش روابط‌عمومی مؤسسه امام خمینی (ره)، حجت‌الاسلام حسن دین‌پناه در کرسی ترویجی «تبیین مبانی خاص معنویت اسلامی با محوریت آموزه توحید» که در مؤسسه امام خمینی(ره) برگزار شد، اظهار کرد: معنویت اسلامی در تعریف رایج، ارتباط آگاهانه با باطن هستی است که نتیجه آن ابتهاج و شورمندی در اعمال انسانی خواهد بود. وی افزود: بر اساس دیدگاه امام خمینی(ره)، معنویت حالتی از سرور و جذبه الهی در مسیر حرکت انسان به‌سوی خداست و تفاوت آن با اخلاق نیز در همین ابتهاج درونی نهفته است.

دین‌پناه با اشاره به تقسیم رایج توحید به دو بخش نظری و عملی، گفت: توحید نظری ناظر به شناخت یگانگی خدا در ذات، صفات و افعال است و توحید عملی به معنای تجلی این باور در رفتار انسان است. وی افزود: مقاله ارائه‌شده نیز براساس همین تقسیم‌بندی تنظیم شده و مبانی معنویت اسلامی از مراتب مختلف توحید استخراج شده است.

وی خاطرنشان کرد: آیت‌الله جوادی آملی، توحید نظری و عملی را «دو بال سلوک معنوی انسان» می‌دانند و این دیدگاه مقدمه‌ای بر تحلیل مبانی معنویت اسلامی در این پژوهش است.

توحید مبنای خاص معنویت اسلامی است / انسان در برابر خداوند «فقر محض» دارد

عضو هیئت‌علمی گروه ادیان و جنبش‌های معنویت مؤسسه امام خمینی(ره) با تبیین مبانی معنویت اسلامی بر پایه مراتب توحید گفت: نخستین مبنای معنویت اسلامی از توحید ذاتی به دست می‌آید؛ جایی که خداوند تنها موجود مستقل و سایر موجودات پرتوی وابسته از وجود الهی هستند و معنویت حقیقی تنها از طریق پیوند مستقیم انسان با خدا شکل می‌گیرد.

حجت‌الاسلام حسن دین‌پناه در تشریح این مبانی اظهار داشت: با پذیرش یگانگی حقیقی خداوند، روشن می‌شود که «وصل»، «لقا» و «تقرب» تنها در ارتباط با خداوند امکان‌پذیر است و دیگر موجودات  پیامبران و اولیا به دلیل محدودیت‌های وجودی، توان پیوند دائمی با انسان را ندارند. وی «عین‌الربط بودن عالم به خدا» را یکی از بنیان‌های کلیدی معنویت اسلامی دانست و گفت: توجه به این وابستگی وجودی، شوق ارتباط عمیق با خدا را در انسان تقویت می‌کند.

این پژوهشگر حوزه معنویت افزود: انسان در برابر خداوند «فقر محض» است و همین فقر وجودی، مبنای اصلی معنویت اسلامی محسوب می‌شود؛ زیرا معنویت بدون پذیرش وابستگی مطلق انسان به خدا معنا ندارد.

توحید صفاتی؛ زمینه تجلی صفات الهی در انسان

دین‌پناه با اشاره به مرتبه توحید صفاتی گفت: از این مرتبه، اصولی همچون «تجلی صفات الهی در انسان» و «نقش وحدت اوصاف الهی در آرامش قلبی» استخراج می‌شود. وی با استناد به دیدگاه علامه مصباح(ره) افزود: انسان موحد، علم، قدرت و جمال را جلوه‌ای از صفات الهی می‌بیند و همین نگاه، پیوند انسان با خدا را دائمی و عمیق می‌کند. باور به اینکه همه مقدرات الهی مبتنی بر علم، حکمت و قدرت مطلقه است، آرامشی ماندگار در انسان ایجاد می‌کند که از نشانه‌های ارتباط معنوی با خداست.

توحید افعالی؛ رهایی از وابستگی‌های غیرالهی

وی درباره توحید افعالی تصریح کرد: مبنای نخست این است که تنها یک فاعل حقیقی در عالم وجود دارد و آن خداوند متعال است. پذیرش این اصل، انسان را از وابستگی‌های قلبی به غیر خدا رها می‌کند و مفاهیمی چون توکل، تسلیم و امیدواری به خدا از همین مبنا شکل می‌گیرد. دین‌پناه افزود: همه توانایی‌های انسان از عقل و اراده تا قدرت جسمی، عطیه الهی است و همین حقیقت، اصل «استعانت» را توضیح می‌دهد؛ اینکه تنها خداوند شایسته یاری‌خواهی است و اتکای قلبی به غیر او با حقیقت توحید سازگار نیست.

وی «فقر دائمی انسان در افعال» را از دیگر مبانی معنوی توحید افعالی دانست و گفت: آگاهی از وابستگی مداوم افعال انسان به اراده الهی، پیوند دائمی او با خدا را استوار می‌سازد. توحید در خالقیت، مالکیت و ربوبیت نیز اصولی همچون اعتماد مطلق، شکرگزاری عمیق و عشق الهی را در انسان تقویت می‌کند.

عضو هیئت علمی مؤسسه امام خمینی(ره) در پایان اظهار داشت: نتیجه منطقی پذیرش توحید ذاتی، صفاتی و افعالی، توحید عملی و عبودیت خالص است. بر این اساس، تنها خداوند شایسته عبادت است و هرگونه تعظیم پرستش‌گونه نسبت به غیر خدا مردود به شمار می‌آید. وی افزود: حقیقت معنویت اسلامی در توجه قلبی به خداوند و ارتباط با او محقق می‌شود و دعا، ذکر و اعمال عبادی مانند رکوع و سجود، جلوه بیرونی این ارتباط معنوی است.