معنویت بدون شریعت به ثمر نمی‌رسد / ضرورت انسان‌شناسی در فهم رابطه دین و معنویت

عضو هیئت علمی مؤسسه امام خمینی(ره) با تشریح نسبت معنویت با دین تأکید کرد: رسیدن به معنویت حقیقی نیازمند شناخت باطن انسان و تعیین غایت معنویت است. نتيجه اين دو ضرورت برنامه‌ریزی تربیتی و اجتماعی است و شریعت اسلام انسان را بدين سو هديت مي كند. لذا بدون بدون هدایت الهی، شکوفایی باطن انسان ممکن نخواهد بود.

به گزارش روابط‌عمومی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، حجت‌الاسلام دکتر ابوالفضل ساجدی، عضو هیئت‌علمی مؤسسه امام خمینی(ره) در نشست «مناسبات دین و معنویت» که در مؤسسه امام خمینی(ره) برگزار شد، اظهار کرد: اين يك پرسش جدی است كه آیا باید برای تحقق معنویت به سراغ دین برویم یا خير؟ پاسخ به اين پرسش در گرو فهم چهار مقدمه است: نخست، انسان‌شناسی؛ دوم، معنویت‌شناسی؛ سوم، بررسی راهکارهای رسیدن به اهداف معنوی؛ و در نهایت اینکه قرار است انسان به چه سطحی از معنویت دست پیدا کند.

وی با بیان اینکه تعریف معنویت در معنای عام، «ارتباط باطن انسان با باطن جهان» است، افزود: در معنای خاص‌تر و اسلامي، معنویت به معنای «ارتباط باطن انسان با عمیق‌ترین سطح باطن جهان يعني خداي يكتا» خواهد بود، بنابراین اگر قرار باشد با باطن جهان ارتباط برقرار کنیم، باید ابتدا بدانیم باطن انسان چیست و باطن جهان کدام است و حتی اگر نگاه سکولار داشته باشیم، باز هم باید روشن کنیم باطن انسان چیست و آیا می‌توان از هر چیزی توقع اتصال به باطن انسان را داشت؟

حجت‌الاسلام دکتر ساجدی ادامه داد: پس گام اول باطن‌شناسی است. ادله تجرد نفس بیان می‌کند که انسان دارای باطن است و نباید او را صرفاً در چارچوب ماده تحلیل کرد و افزون بر این ادله عقلی، شواهد تجربي نيز وجود دارد که نشان می‌دهد ادراکات انسان محدود به جهان مادی نیست؛ یکی از این شواهد، تجربه‌های نزدیک به مرگ است که نشان می‌دهد آگاهی انسان فراتر از بدن مادی عمل می‌کند.

عضو هیئت‌علمی مؤسسه امام خمینی (ره) یکی از شواهد مهم تجربي را «آتوسکوپی» دانست و توضیح داد: آتوسکوپی به معنای دیدن خود است؛ حالتی که در آن نفس انسان از بدن جدا می‌شود و فرد می‌تواند پیکر خود را مشاهده کند که این پدیده در میان افرادی که تجربه‌های پيش از مرگ داشته‌اند، بسیار گزارش شده است و نشان می‌دهد حیات و ادراك انسان پس از قطع حواس ظاهري هم وجود دارد. برخی افراد اهل سیروسلوک نیز می‌توانند این تجربه را به‌صورت اختیاری داشته باشند و عرفاي متعددي در طول تاریخ چنین ظرفیت‌هایی را گزارش کرده‌اند.

وی افزود: آتوسکوپی بیانگر وجود بعد غیرمادی در انسان است. شاهد تجربي دیگر «رؤیای صادق» است که نوعی ارتباط انسان با عالم غیرمادی را اثبات می‌کند و تحلیل‌های ارائه‌شده پیرامون آن، پرده از ابعاد پنهان وجود انسان برمی‌دارد.

حجت‌الاسلام دکتر ساجدی تأکید کرد: این مجموعه شواهد كه به برخي از آنها اشاره شد، نشان می‌دهد که لازم است در مسئله انسان تأمل جدی‌تری داشته باشیم و نمی‌توان ابعاد پنهان موجودی با چنین ظرفیت وسیعی را نادیده گرفت. به‌هرحال اگر قرار است باطن انسان با جهان پیوند برقرار کند، باید ظرفیت‌های وجودی خود را بشناسیم و راه شکوفایی این باطن را دریابیم. این مباحث مقدمه‌ای ضروری در انسان‌شناسی است.

لزوم پایبندی به شریعت برای تحقق معنویت و شکوفایی باطن انسان

عضو هیئت‌علمی مؤسسه امام خمینی(ره) با تبیین مبانی انسان‌شناسی و نسبت آن با معنویت، تأکید کرد: باتوجه‌به محدودیت‌های عقل، نمی‌توان بدون بهره‌گیری از شریعت و نظام اجتماعی منسجم به شکوفایی کامل باطن انسان و غایت معنویت که قرب الهی است دست‌یافت.

حجت‌الاسلام دکتر ساجدی اظهار کرد: بحث محدودیت عقل مورد اذعان همه انسان‌هاست؛ هرچند عقل صدها توان و ظرفیت دارد، اما محدودیت‌های فراوانی نیز در آن دیده می‌شود.  حقير در کتاب «عصر نیاز به دین» به محدودیت‌های عقل در عصر حاضر پرداخته‌ام و ديدگاه دكتر سروش در مورد (استغناي ممدوح از دين) را به تفصيل پاسخ داده‌ام. در انجا حدود ۱۸ محدودیت برای منابع بشري معرفت (عقل و حس) ذکر شده است؛ وقتي حس و عقل ما محدودیت دارد، علوم‌تجربی و فلسفی نیز محدوديت پيدا می‌کنند.

وی افزود: با چنین عقلی نمی‌توان ابعاد و نحوه پیوند باطن انسان با باطن جهان را کاملاً دريافت و به اندوخته‌های آن اکتفا کرد بلكه ما در این راستا نیازمند ابزارهاي مكمل معرفت هستیم و برای رفع این محدودیت باید به منبعی فراتر دست پیدا کنیم، عقل در فهم كيفيت رابطه نفس و بدن و رابطه هر يك از اين دو با عالم غيب و باطن جهان توان كافي را ندارد. این مباحث در حوزه انسان‌شناسی مطرح است.

حجت‌الاسلام دکتر ساجدی ادامه داد: گام بعدي معنويت شناسي است. وقتی به اين عرصه وارد می‌شویم باید تعریف صحیحی از معنویت داشته باشیم؛ اگر غایت معنویت، قرب الهی دانسته شود یک معنا دارد، اما اگر معنویت را صرفاً آرامش دنیوی بدانیم معنای دیگری پیدا می‌کند

عضو هیئت‌علمی مؤسسه امام خمینی(ره) با اشاره به اینکه در فلسفه اخلاق در جاي خود اثبات شده است كه آنچه ارزش ذاتی دارد قرب الهي است. غايت معنويت اسلامي قرب حداكثري به خداوند است.

وی تصریح کرد: مقدمه سوم این است که اگر بخواهیم به این غایت دست یابیم، آیا می‌توان از هر راهی به آن رسید یا خیر؟ يا بايد به دنبال منبعی بود که مكمل معرفت بشري در اين مسير است؟ این گام سوم، پاسخ به چرایی پایبندی به شریعت را نشان  می‌دهد. پيوند باطن انسان با عميق سطح باطن جهان خودبه‌خود حاصل نمی‌شود بلكه نیازمند مقدماتی است. زيرا هنگامی که انسان‌شناسی می‌کنیم، روشن می‌گردد که تحولات ذهن و دل او نیازمند برنامه‌های مختلف است. دانش جامعه‌شناسی نیز بیان می‌کند که انسان موجودی تغییرپذیر است و حتی پیش از تولد، وراثت و ژن‌ها بر او تأثیر می‌گذارند.

حجت‌الاسلام دکتر ساجدی خاطرنشان کرد: انسانی که تحولاتش این‌چنین وابسته به عوامل درونی و بیرونی است، بدون مدیریت شایسته ذهن، دل و رفتار به هدف خاصی دست پیدا نمی‌کند. بنابراین انسان برای شکوفایی، نیازمند انسان‌شناسی و بررسی عوامل آن است و اگر بخواهیم معنویت در فرد شکوفا شود، نیازمند شریعت و نظام اجتماعی منسجم هستیم.

معنویت بدون شریعت به نتیجه نمی‌رسد/ انسان موجودی تأثیرپذیر و نیازمند مدیریت عقلانی است

عضو هیئت‌علمی مؤسسه امام خمینی(ره) با بیان اینکه انسان از عوامل مختلف درونی و بیرونی تأثیر می‌پذیرد، گفت: معنویت اسلامی نمی‌تواند جدا از برنامه، شریعت و نظام‌مندی اجتماعی به شکوفایی برسد.

حجت‌الاسلام دکتر ساجدی اظهار کرد: اگر انسان همواره از عوامل مختلف تأثیر می‌پذیرد توجه به اين عوامل از آغاز حیات، ضروری است و شكوفايي معنویت بدون درنظرگرفتن این عوامل در دوران مختلف رشد ممكن نيست. توجه به اين عوامل نيازمند مديريت نهادهاي مختلف مؤثر بر انسان است لذا معنویت اسلامی، انزواطلب نیست، بلکه رسالت آن تأثیرگذاری بر فرد و جامعه در فرايند تعامل اين دو است.

عضو هیئت‌علمی مؤسسه امام خمینی(ره) نقش شریعت را در حفظ ایمان و معنویت بسیار حائز اهمیت دانست و افزود: اینکه گفته شود می‌توانیم مستقل از شریعت حرکت کنیم، سخنی غیرعلمی است. براي مثال يكي از توصیه‌های شريعت، روزه است. روزه ظرفيت تأثیر فراوانی بر رشد معنوي انسان دارد و لذا حتی برخی غیرمسلمانان نیز روزه می‌گیرند؛ بنابراین شریعت در حفظ ایمان و معنویت، تأثیری ويژه دارد.

حجت‌الاسلام دکتر ساجدی تأکید کرد: بر اساس آنچه گفته شد می‌توان گفت این تصور که برخي می‌گویند «دلت پاک باشد کافی است» سخنی نادرست و غیرعلمی است. برخي با طرح اين سخن می‌گویند براي رشد معنوي نيازي به نماز نداريم. آیا مقصود این است که نماز در تهذیب نفس تأثیری ندارد؟ پاسخ آن را در كتاب (نماز و آسیب‌های اجتماعي) به‌تفصیل آورده‌ام. نماز در تهذيب نفس تأثیر ويژه دارد.

وی خاطرنشان کرد: انسان هر قدر نماز خود را بيشتر ارتقا دهد انگیزه بیشتری برای ترک خطا پيدا می‌کند. نماز يك نمونه است. ساير احكام اسلام نيز هر كدام تأثیر خود را دارند. بنابراين ظرفیت پیوند باطن انسان باخدا باید به‌وسیله شریعت شکوفا شود

عضو هیئت‌علمی مؤسسه امام خمینی(ره) افزود: بنابراین اگر بخواهیم با نگاه برون دینی روشن کنیم که چه نسبتی میان معنویت و دین وجود دارد، باید انسان‌شناسی، معنویت‌شناسی و راه‌شناسی براي رسيدن به‌غایت معنويت را انجام دهيم. بررسي جامع عقلي و تجربي نشان می‌دهد که دستیابی به معنویت صحيح و متعالي، نیازمند شریعت است.

/انتهای پیام