رئیس مرکز پژوهشی دائرة‌المعارف علوم عقلی اسلامی وابسته به مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره): کتاب شیوه‌نامه‌های دائرة‌المعارف علوم عقلی با جامعیت بالا و کم‌نظیر، حاصل یک کار گروهی و درازمدت است.

به جهت مصاحبه خبرگزاری حوزه با رئیس مركز دایرة‌المعارف علوم عقلی اسلامی پیرامون كتاب شیوه‌نامه دائرة‌المعارف علوم عقلی، توجه شما را به این مصاحبه جلب می‌نماییم.

به گزارش خبرنگار خبرگزاری حوزه حجت‌الاسلام‌ و المسلمین آقای دكتر احمد ابوترابی رئیس مرکز پژوهشی دائرة‌المعارف علوم عقلی اسلامی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در گفت‌وگو با خبرگزاری حوزه به کارهای پژوهشی صورت‌گرفته بر روی کتاب شیوه‌نامه‌های دائرة‌المعارف علوم عقلی و زوایای مختلف این اثر پرداخته است که در ادامه می‌آید.

اصولاً کتاب شیوه‌نامه دائرةالمعارف در مراکز دائرةالمعارف‌نویسی چه جایگاه و اهمیتی دارند؟

کسانی که با کار دائرة‌المعارف‌نویسی در کشور آشنا هستند، یا در این زمینه مسئول بودند یا اینکه مقاله و پژوهشی دراین‌باره انجام داده‌اند و کسانی که برای پژوهش‌های خودشان به دایرةالمعارف‌ها مراجعه می‌کنند متوجه می‌شوند که کارهای دائرةالمعارف‌نویسی دارای ظرافت‌هایی است که اگر شیوه‌نامه دقیقی برای راهنمایی کار نباشد آن دائرة‌المعارف به استاندارهای لازم نخواهد رسید.

نکته دوم اینکه تهیه دائرة‌المعارف‌ها معمولاً درازمدت است و در چنین کارهایی، باید شیوه واحدی وجود داشته باشد و این شیوه‌نامه‌ها هستند که می‌توانند یک‌نواختی و یکسانی کار را در طول سال‌های زیاد تضمین کنند.

اگر همه کسانی که در دائرةالمعارف نقش دارند شیوه‌نامه را رعایت کنند یک دائرة‌المعارف منظم تدوین خواهد شد.

بنابراین، کتاب شیوه‌نامه برای دائرة‌المعارف ضروری است و بدون شیوه‌نامه نمی‌توان آن را به‌نحو مطلوب انجام داد، و در یک کلام، کتاب شیوه‌نامه دائرة‌المعارف علوم عقلی، راهنمای کار همه بخش‌های مختلف تهیه دائرة‌المعارف است.

 کتابنامه شیوه‌نامه را چگونه تدوین کردید؟

در بسیاری از شیوه‌نامه‌های مرکز، نخست پیش‌نویسی با استفاده از منابع موجود تهیه شد و پیش‌نویس‌ها در جلساتی کارشناسی با حضور افراد کارآشنا بررسی شده و نتیجه آن به تصویب رسیده است. همچنین در طول زمان با عنایت به مشکلات و تجربه‌های عملی، شیوه‌نامه‌ها اصلاح شده است؛ البته در هریک از شیوه‌نامه‌های مرکز، یک نفر وظیفه تهیه پیش‌نویس و کارشناسی و مطالعات اساسی و اعمال اصلاحات و تنظیم نهایی را برعهده داشته است، که طبیعتاً او نقش برجسته‌تری در تهیه  آن اثر داشته است.  

برای نمونه در شیوه‌نامه ویرایش فنی و صوری و ویرایش نگارشی، جناب آقای دكتر محمود سوری از همکاران مرکز که سابقه طولانی در ویراستاری داشتند، بیشترین نقش را برعهده داشتند و در تهیه بخش‌هایی همچون فصل و وصل و نظام دادن به آنها کار ارزشمند و بی‌سابقه‌ای انجام دادند.

و در شیوه‌نامه ارجاعات و کتابنامه جناب آقای محمدعلی شریفی اسدی که یکی از محققان باسابقه این مرکز هستند، مسئول تهیه پیش‌نویس شدند و زحمت مطالعات و کارشناسی و اعمال اصلاحات و نهایی‌سازی را به‌عهده داشتند و در بخشی از این شیوه‌نامه مانند استانداردهای بین‌المللی در ارجاع به منابع فیلسوفان بزرگ، کار بی‌سابقه‌ای انجام دادند.  

 به نظر شما این کتاب چه تفاوت‌ها و امتیازهایی بر سایر کتاب‌ها در این حوزه دارد؟

یکی از ویژگی‌های این کتاب، جامعیت آن نسبت به همه نیازهای مهم در نگارش یک دائرة‌المعارف است.

غالباً دائرة‌المعارف‌ها تنها بر روی مدخل‌یابی و نگارش و ویرایش تکیه دارند و درزمینه شیوه نگارش دائرة‌المعارف، یا اصلاً ورود نکرده‌اند یا اشاره کوچکی داشته‌اند.

نکته دیگر این است که بسیاری از شیوه‌نامه‌های ما در مرحله پسینی هستند، یعنی شیوه‌نامه اولیه‌ای نیستند که مثلاً یک استاد و ادیب و ویراستار قوی آن را نوشته باشد، بلکه حاصل تجربه طولانی خود مرکز در نگارش مقالات است و یک پشتوانه طولانی‌مدت را در بردارد.

در تهیه این شیوه‌نامه‌ها همه شیوه‌نامه‌های مهم را که در دسترس بودند مورد بررسی قرار دادیم و باتوجه به مشکلاتی که تاکنون روبرو بودیم در این شیوه‌نامه تلاش کردیم که آن‌ها را برطرف کنیم.

موضوع مهم دیگر در این شیوه‌نامه کار گروهی بر آن است که یک امتیاز مهم است؛ یعنی محتوای این کتاب غالباً مصوباتی است که در جلسات گروهی مورد تأیید قرار گرفته است.

البته یک شیوه‌نامه مهم دیگری را نیاز داریم که مربوط به آماده‌سازی و آیین‌نامه کتاب‌سازی دائرة‌المعارف است و به‌لحاظ شکلی مهم است، ولی در این مجموعه نیست.

 کتاب شیوه‌نامه دائرة‌المعارف علوم عقلی اسلامی چند شیوه‌نامه را در بردارد اگر ممکن است اشاره‌ای به محتوای آنها داشته باشید؟

این کتاب دارای دو بخش است بخش اصلی و بخش پیوست.

بخش اصلی دربردارنده اجزای ذیل است:  

الف) کلیات: شامل برخی از سیاست‌های کلی در تدوین دائرةالمعارف‌های مرکز.

ب) مدخل‌گزینی اصطلاحات و مدخل‌گزینی اَعلام: این مجموعه شامل شیوه‌نامه‌های مدخل‌گزینی اصطلاحات و اَعلام است که در تهیه آن شیوه‌نامه‌های تهیه‌شده در دیگر مراکز دائرةالمعارف‌نویسی، از جمله شیوه‌نامه دانشنامه جهان اسلام، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی و دائرةالمعارف امام حسین(ع) مورد توجه و مطالعه قرار گرفته است و با وجود نقاط مشترک، تفاوت‌هایی روشن با آن‌ها در دسته‌بندی و تعریف هر یک از انواع مدخل‌ها دارد. برخی از ویژگی‌های اختصاصی «شیوه‌نامه مدخل‌گزینی» این مرکز عبارت‌اند از: استخراج مدخل‌های اصطلاحات از راه اصطلاح‌نامه‌ها، تخصصی بودن دائرةالمعارف‌های این مرکز، و ارتباط و نسبت خاص مدخل‌های دائرةالمعارف‌های مختلف این مرکز با یکدیگر.

ج) گزینش منابع: منابعی که برای پژوهش‌های اولیه در این مرکز ـ مانند منابع استخراج اصطلاح‌نامه و مدخل‌شناسی و تهیه پرونده علمی برای مدخل‌های اصلی ـ انتخاب می‌شوند و منابعی که می‌توانند مستند مطالب مقالات قرار گیرند، از لحاظ اعتبار مؤلف و قوّت محتوا و از نظر اعتبار نسخه کتابی که به آن ارجاع داده شده، باید ویژگی‌های لازم را داشته باشند. ازاین‌رو، این مرکز ضوابط مرتبط با شناسایی و نحوه بهره‌گیری از منابع معتبر را در چهار بخش بیان کرده است: الف) ضوابط «درجه‌بندی منابع»؛ ب) ملاک‌های اعتبار منابع؛ ج) روش تهیه «فهرست منابع برگزیده» هریک از رشته‌های علوم عقلی؛ د) شیوه «گزینش نسخ برتر».

د) نگارش مقالات دائرةالمعارفی: مهم‌ترین شیوه‌نامه‌ای که در این کتاب گنجانـده شده، «شیوه‌نامه نگارش مقـالات» است. در این شیوه‌نامه، شیوه تحقیق، تدوین و تنظیم مقالات دائرةالمعارفی به‌تفصیل بیان شده است. قواعد کلی نگـارش مقالات و ویژگی‌هـای اصلی و مهم مقـالات دائرةالمعارفی، ساختار مقالات دائرةالمعارفی و تفاوت مقالات آن‌ها با دیگر مقالات تخصصی نیـز در این شیوه‌نامه به‌روشنی بیان شده است. ضوابط بیان‌شده در ایـن شیوه‌نامه، براساس رفع نیازهای حداکثری و نیز بالاترین انتظارات از مقالات دائرةالمعارفی در دوره معاصر است

هـ) تنظیم ارجاعات و کتابنامه: یکی از ویژگی‌های لازم در همه مقالات، به‌ویژه مقالات دائرةالمعارفی، ارجاع و مستندسازی مطالب به منابع معتبر و ذکر فهرست کامل عناوین و مشخصات کامل منابع مقالات است. این فهرست که «کتابنامه» نام دارد، همواره در پایان کتاب یا مقاله می‌آید. ادیبان برجسته و مراکز پژوهشی، شیوه‌های گوناگونی برای ارجاع به منابع و تنظیم کتابنامه پیشنهاد داده‌اند. بی‌تردید بخشی از این تفاوت دیدگاه‌ها، در تفاوت مبانی ادبی و برخی در تفاوت سلیقه‌ها در تعیین مصادیق ریشه دارد. تفاوت کارها و تفاوت منابع نیز تفاوت شیوه ارجاع را می‌طلبند.

و) ویرایش نگارشی: برای رعایت دقیق ضوابط ویرایشی، دو شیوه‌نامه برای ویرایش مقالات در این مرکز تهیه شده است که نخستین آنها شیوه‌نامه ویرایش نگارشی است. در شیوه‌نامه ویرایش نگارشی، ضوابط و قواعد پربسامد و کاربردی ادب فارسی در واژه‌ها و عبارات، قواعد درست‌نویسی و شیوه‌های پرهیز از غلط‌های املایی، غلط‌های انشایی و بیگانه‌نویسی، ضوابط استوارنویسی و پرهیز از عبارت‌های بلند و عبارت‌ها و واژه‌های بیهوده، چگونگی ساده‌نویسی و عوامل فنی و مهارت‌های قلمی برای رعایت نثر معیار، و راه‌های پرهیز از مبهم‌نویسی و شیوه پاراگراف‌بندی بیان شده است.

ز) ویرایش فنی ـ صوری: دومین شیوه‌نامه ویرایشی این مرکز شیوه‌نامه ویرایش فنی ـ صوری است. در این شیوه‌نامه به ضوابط دستور خط، فصل و وصل و نشانه‌گذاری پرداخته شده است. برای تهیه این شیوه‌نامه نیز تقریباً بیشتر شیوه‌نامه‌های معتبر موجود و دیدگاه‌های برجستگان این فن مورد توجه قرار گرفته، تلاش شده است، شیوه‌نامه ویرایش فنی ـ صوری این مرکز با مصوبات فرهنگستان زبان فارسی هماهنگ باشد.

بخش دوم این کتاب (پیوست‌ها) نیز شامل دو شیوه‌نامه است:

الف) شیوه‌نامه تنظیم اصطلاح‌نامه: در شیوه‌نامه تنظیم اصطلاح‌نامه، افزون بر بیان کامل ضوابط بین‌المللی اصطلاح‌نامه‌نویسی، ضوابط دیگری برای ایجاد دقت بیشتر در تنظیم روابط اصطلاحات بیان شده است که از افزوده‌های این مرکز است و باتوجه به اینکه منابع اصلی اصطلاحات برخی از دانش‌های علوم عقلی که این مرکز به آن‌ها پرداخته است، به سه زبان فارسی، عربی و انگلیسی هستند، ضوابطی نیز برای معادل‌گذاری فارسی برای واژه‌های عربی و انگلیسی به این شیوه‌نامه افزوده شده است.

امتیاز و تفاوت دیگرِ اصطلاح‌نامه‌های مرکز، مستند بودن همه اصطلاحات به متون و منابع معتبر است و به اقتضای این ویژگی، ضوابطی نیز برای مستندسازی اصطلاحات به متون به این شیوه‌نامه افزوده شده است. بررسی همه اصطلاحات و روابط اصطلاح‌نامه‌ها در شوراهای تخصصی متشکل از متخصصان برجسته علوم عقلی، تفاوت و امتیاز دیگر اصطلاح‌نامه‌های این مرکز است.

ب) شیوه‌نامه پرونده علمی: ازجمله شیوه‌نامه‌هایی که در این کتاب آمده، شیوه‌نامه تهیه پرونده علمی است. این شیوه‌نامه، ضوابط مربوط به نحوه تنظیم پرونده علمی را دربردارد. تهیه و تنظیم پرونده علمی برای هریک از مدخل‌های اصلی دائرةالمعارف‌ها، یکی از فعالیت‌های پژوهشی این مرکز است.

پرونده علمی، مجموعه‌ای است مشتمل بر صفحاتی گزینش‌شده از متون منابع، که مطالب مربوط به یک مدخل را دربردارند و تا اندازه زیادی مقاله‌نویسان را از مراجعه به منابع، کتابخانه‌ها و جست‌وجو برای دستیابی به مطالب بی‌نیاز می‌کند.

تهیه پرونده علمی برای مدخل‌های دائرةالمعارفی، سابقه‌ای در برخی مراکز دائرةالمعارف‌نویسی داشته است، ولی این مرکز در تهیه پرونده علمی نیز نوآوری‌هایی دارد که از جمله آن‌ها، تهیه نرم‌افزارهایی برای تهیه، عرضه و استفاده از پرونده‌های علمی است.

در پایان لازم است یادآوری شود که شیوه‌نامه‌های مقاله‌نویسی، منبع گزینی، تهیه پرونده علمی و تهیه اصطلاح‌نامه از افزوده‌های این مرکز است؛ یعنی سایر کتاب‌های شیوه‌نامه دائرة‌المعارف‌نویسی که در مراکز دیگر تهیه شده، این شیوه‌نامه‌ها را دربر ندارند.

لينك كانال «مؤسسه امام خمينی(ره)» در ايتا:  https://eitaa.com/iki_ac_ir